5.सागरी प्रवाह

प्रश्न १. योग्य पर्याय निवडा.

(अ) लॅब्राडोर प्रवाह कोणत्या महासागरात आहे?

(i) पॅसिफिक

(iii) दक्षिण अटलांटिक

(ii) उत्तर अटलांटिक 

(iv) हिंदी

उत्तर - उत्तर अटलांटिक 

(आ) खालीलपैकी कोणता प्रवाह हिंदी महासागरात आहे? 

(i) पूर्व ऑस्ट्रेलिया प्रवाह 

(ii) पेरू प्रवाह 

(iii) दक्षिण धृवीय प्रवाह 

(iv) सोमाली प्रवाह

उत्तर - सोमाली प्रवाह

(इ) सागरी प्रवाहांच्या जवळील किनारपट्टीच्या प्रदेशात खालीलपैकी कशाचा परिणाम होत नाही ?

(i) पर्जन्य

(iii) तापमान

(ii) भूमीय वारे

(iv) क्षारता

उत्तर - भूमीय वारे

(ई) उष्ण व थंड सागरी प्रवाह एकत्र येतात, त्या प्रदेशांत खालीलपैकी कशाची निर्मिती होते ?

(i) दव

(iii) हिम

(ii) दहिवर 

(iv) दाट धुके

उत्तर - दाट धुके

(उ) उत्तर ध्रुवीय प्रदेशापासून अंटार्क्टिकापर्यंत वाहणारे प्रवाह कोणते ?

(i) उष्ण सागरी प्रवाह 

(iii) पृष्ठीय सागरी प्रवाह

(ii) थंड सागरी प्रवाह 

(iv) खोल सागरी प्रवाह

उत्तर - खोल सागरी प्रवाह

प्रश्न २. खालील विधाने तपासा, अयोग्य विधान दुरुस्त करा.

(अ) सागरी प्रवाह पाण्याला विशिष्ट दिशा व गती देतात.

उत्तर - योग्य

(आ) खोल सागरी प्रवाह अत्यंत वेगाने वाहतात.

उत्तर - योग्य

(इ) पृष्ठीय सागरी प्रवाहांची निर्मिती सर्वसाधारणपणे विषुववृत्तीय प्रदेशात होते.

उत्तर - अयोग्य

दुरुस्त विधान - पृष्ठीय सागरी प्रवाहांची निर्मिती विषुववृत्तीय प्रदेशात व त्याचप्रमाणे ध्रुवीय प्रदेशांतही होते.

(ई) मानवाच्या दृष्टीने सागरी प्रवाहांना मोठे महत्त्व आहे. 

उत्तर - योग्य

(उ) हिमनगांचे वहन जलवाहतुकीच्या दृष्टीने धोकादायक नसते.

उत्तर - अयोग्य

दुरुस्त विधान - हिमनगांचे वहन जलवाहतुकीच्या दृष्टीने धोकादायक असते.

(ऊ) ब्राझीलजवळ सागरी प्रवाहांमुळे पाणी उबदार होते. याउलट आफ्रिका किनाऱ्यालगत पाणी थंड होते.

उत्तर - अयोग्य

दुरुस्त विधान - ब्राझीलजवळ सागरी प्रवाहांमुळे पाणी उबदार होते. तसेच, आफ्रिका किनाऱ्यालगतही पाणी उबदार होते.

प्रश्न ३. पुढील गोष्टींचा परिणाम सांगा.

(१) उष्ण प्रवाहांचा हवामानावरील परिणाम. 

उत्तर -

१) उष्ण सागरी प्रवाह ज्या किनारपट्टीजवळून वाहतात त्या ठिकाणी तापमान वाढते.

२) उष्ण सागरी प्रवाह ज्या किनारपट्टीजवळून वाहतात तेथे तुलनेने अधिक पाऊस पडतो.

२)शीत सागरी प्रवाहांचा हवामानावरील परिमाण. 

उत्तर -

१) शीत सागरी प्रवाह ज्या किनारपट्टीजवळून वाहतात त्या ठिकाणी तापमान घटते.

२) शीत सागरी प्रवाह ज्या किनारपट्टीजवळून वाहतात तेथे तुलनेने कमी पाऊस पडतो.

(३) शीत हिमनगाच्या हालचालींवरील प्रभाव. 

उत्तर -

१) शीत प्रवाहांमुळे हिमनगांचीही शीत सागरी प्रवाहांना अनुसरून हालचाल सुरू होते.

२) शीत प्रवाहांमुळे काही हिमनग खूप अंतरापर्यंत वाहत जाऊन समुद्राच्या मध्यात येतात यामुळे सागरी वाहतुकीत अडथळे व धोके निर्माण होतात.

(४) सागरात पुढे आलेल्या भूभागांचा सागरी प्रवाहांवरील प्रभाव. 

उत्तर - 

१) सागरात पुढे आलेल्या भूभागांमुळे सागरी प्रवाहांमध्ये अडथळे निर्माण होतात.

२) सागरी प्रावाहांची दिशा व वेग या घटकांत बदल होतो.

(५) उष्ण व शीत प्रवाहांच्या संगमांचे प्रदेश.

उत्तर -

१) उष्ण व शीत प्रवाहांच्या संगमांच्या प्रदेशांत मोठ्या प्रमाणवर दाट धुके तयार होते.

२) या प्रदेशांत मोठ्या प्रमाणावर वनस्पती, शेवाळ, प्लवंक हे माशांचे खादय वाढते व तेथे मासेमारी व्यवसाय भरभराटीस येतो.

(६) सागरी प्रवाहांची वहनशक्ती

उत्तर - 

१) पृष्ठीय सागरी प्रवाहांच्या वहनशक्तीमुळे किनारपट्टीच्या तापमानात व पर्जन्यमानात फरक पडतो.

२) खोल सागरी प्रवाहांमुळे सागराच्या पृष्ठीय भागातील उष्ण पाणी सागराच्या तळाकडे व सागराच्या तळाकडील थंड पाणी सागराच्या पृष्ठभागाकडे येते.

(७) खोल सागरी प्रवाह

उत्तर -

१) खोल सागरी प्रवाहांमुळे सागराच्या पृष्ठीय भागातील उष्ण पाणी सागराच्या तळाकडे व सागराच्या तळाकडील थंड पाणी सागराच्या पृष्ठभागाकडे येते.

२) सागरजलाचे पुनर्वितरण घडून येते.

प्रश्न ४. सागरी प्रवाहांचा नकाशा पाहून पुढील प्रश्नांची उत्तरे दया.

(अ) हंबोल्ट प्रवाहाचा दक्षिण अमेरिकेच्या किनाऱ्यावरील हवामानावर काय परिणाम होत असेल ?

उत्तर - हंबोल्ट हा शीत प्रवाह असल्यामुळे दक्षिण अमेरिकेच्या पश्चिम किनारपट्टीवर तापमानाचे व पर्जन्याचे प्रमाण कमी राहील.

(आ) प्रति विषुववृत्तीय प्रवाह कोणकोणत्या महासागरांत दिसत नाहीत व का?

उत्तर - प्रति विषुववृत्तीय प्रवाह आर्क्टिक महासागरात वे दक्षिण महासागरात दिसत नाहीत. हे महासागर ध्रुवीय प्रदेशांत असल्यामुळे त्यांत व्यापारी वाऱ्यांचा प्रभाव कमी असतो. परिणामी, त्यांत प्रति विषुववृत्तीय प्रवाह दिसत नाहीत. 

(इ) उत्तर हिंदी महासागरात कोणते प्रवाह नाहीत व का?

उत्तर - उत्तर हिंदी महासागरात शीत प्रवाह नाहीत. उत्तर हिंदी महासागराचा भाग उष्ण कटिबंधात असल्यामुळे तेथे शीत प्रवाह नाहीत.

(ई) उष्ण व शीत प्रवाह एकत्र येणारी क्षेत्रे कोठे आहेत ?

उत्तर - उत्तर अटलांटिक महासागरात गल्फ प्रवाह व लॅब्राडोर प्रवाह, उत्तर पॅसिफिक महासागरात क्युरोशिओ प्रवाह व ओयाशिओ प्रवाह, दक्षिण अटलांटिक महासागरात ब्राझील प्रवाह व फॉकलँड प्रवाह, दक्षिण पॅसिफिक महासागरात पूर्व ऑस्ट्रेलिया प्रवाह व दक्षिण ध्रुवीय प्रवाह, दक्षिण हिंदी महासागरात ॲग्युल्हास प्रवाह व दक्षिण ध्रुवीय प्रवाह इत्यादी. 

प्रश्न ५. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

(अ) खोल सागरी प्रवाह निर्मितीची कारणे कोणती ?

उत्तर - 

1. वेगवेगळ्या भागांतील पाण्याचे तापमान हेही खोल सागरी प्रवाहांमागचे मोठे कारण आहे. 

2. गरम झालेल्या पाण्याची क्षारता कमी असते व पर्यायाने घनताही कमी असते, असे पाणी पृष्ठभागावर येते, तर गार पाण्याची घनता जास्त असल्याने ते खाली जाते. या हालचालींमुळे प्रवाह निर्माण होतात.

3. उष्णता व क्षारता यांनी प्रेरीत झालेल्या अभिसरणामुळे सागरी जलाची प्रचंड मोठ्या प्रमाणात हालचाल होत असते.

(आ) सागरजल गतिशील कशामुळे होते ?

उत्तर - ग्रहीय वाऱ्यांमुळे सागरजल गतिशील होते.

(इ) सागरी प्रवाहांना वाऱ्यामुळे कशी दिशा मिळते ?

उत्तर - सागरी प्रवाहांना वाऱ्यामुळे उत्तर गोलार्धात घड्याळाच्या काट्यांच्या दिशेप्रमाणे आणि दक्षिण गोलार्धात घड्याळाच्या काट्यांच्या विरुद्ध दिशेप्रमाणे दिशा मिळते.

(ई) कॅनडाच्या पूर्व किनाऱ्यावरील बंदरे हिवाळ्यात का गोठतात ?

उत्तर - 

1.कॅनडाच्या पूर्व किनाऱ्याजवळून लॅब्राडोर शीत प्रवाह वाहतो. यामुळे कॅनडाच्या पूर्व किनाऱ्याजवळील सागरजलाच्या तापमानात घट होते.

2.सागरजलाच्या तापमानात घट झाल्यामुळे सागरातील पाणी गोठू लागते. 

3.त्यामुळे कॅनडाच्या पूर्व किनाऱ्यावरील बंदरे हिवाळ्यात गोठतात.