2 . पृथ्वीचे अंतरंग

प्रश्न १. अचूक पर्यायासमोरील चौकटीत अशी खूण करा.

(अ) भूकवचाचे हे दोन थर आहेत.

(i) बाह्य व अंतर कवच

(ii) खंडीय व महासागरीय कवच

(iii) भूपृष्ठ व महासागरीय कवच

(iv) प्रावरण व गाभा

उत्तर - खंडीय व महासागरीय कवच

(आ) प्रावरण व भूकवचात पुढीलपैकी कोणता घटक सामाईक असतो.

(i) सिलिका

(ii) मॅग्नेशिअम

(iii) अॅल्युमिनिअम

(iv) लोह

उत्तर - मॅग्नेशिअम

(इ) पृथ्वीच्या अंतर्गाभ्यात खालीलपैकी कोणकोणती

खनिजद्रव्ये आढळतात?

(i) लोह-मॅग्नेशिअम

(ii) मॅग्नेशिअम - निकेल

(iii) अॅल्युमिनिअम-लोह

(iv) लोह-निकेल

उत्तर - लोह-निकेल

(ई) अंतर्गाभा खालीलपैकी कोणत्या अवस्थेत

(i) वायुरूप

(ii) घनरूप

(iii) द्रवरूप

(iv) अर्ध घनरूप

उत्तर - घनरूप

(उ) बाह्यगाभा खालीलपैकी कशाचा बनला आहे

(i) लोह

(ii) सोने

(iii) हायड्रोजन

(iv) ऑक्सिजन

उत्तर - लोह

(ऊ) आपण पृथ्वीच्या ज्या थरावर राहतो त्याला काय

म्हणतात ?

(i) प्रावरण

(ii) गाभा

(iii) भूकवच

(iv) खंडीय कवच 

उत्तर - खंडीय कवच 

(ए) कोणत्या भूकंपलहरी द्रवरूप माध्यमातून प्रवास करू शकतात ?

(i) प्राथमिक लहरी

(ii) द्वितीय लहरी

(iii) पृष्ठीय लहरी

(iv) सागरी लहरी

उत्तर - प्राथमिक लहरी

प्रश्न २. चूक की बरोबर ते लिहा. चुकीची विधाने दुरुस्त करा.

(अ) पृथ्वीच्या अंतरंगात विविध भागांतील पदार्थांची 

उत्तर - बरोबर

(आ) पृथ्वीच्या अंतरंगाचा गाभा कठीण खडकापासून बनलेला आहे.

उत्तर - चूक - पृथ्वीच्या अंतरंगाचा गाभा प्रामुख्याने लोह आणि काही प्रमाणात निकेल या मूलद्रव्यांपासून बनलेला आहे.

(इ) बाह्य गाभ्यातून दुय्यम लहरी जाऊ शकत नाही.

उत्तर - बरोबर

(ई) खंडीय कवच हे सिलिका व मॅग्नेशिअम यांचे बनले आहे.

उत्तर - चूक - खंडीय कवच हे सिलिका व अॅल्युमिनिअम यांचे बनले आहे.

प्रश्न ३. उत्तरे लिहा.

(अ) भूकवचाचे दोन भाग कोणते ? त्यांच्या वर्गीकरणाचा आधार काय ?

उत्तर - 

१) खंडीय कवच आणि महासागरीय कवच हे भूकवचाचे दोन भाग आहेत.

२) जमीन व पाणी हा भूकवचाच्या वर्गीकरणाचा आधार आहे. 

३) भूकवचावर ज्या ठिकाणी विस्तीर्ण जमीन (खंड) आहे, तो भाग खंडीय कवच म्हणून ओळखला जातो.

(४) भूकवचावर ज्या ठिकाणी विस्तीर्ण महासागर आहेत, तो भाग महासागरीय कवच म्हणून ओळखला जातो.

(आ) प्रावरणाला दुर्बलावरण असे का म्हणतात ?

उत्तर - 

प्रावरणाचे उच्च प्रावरण व निम्न प्रावरण असे दोन उपविभाग केले जातात.

उच्च प्रावरण हे जास्त प्रवाही असते. याच भागात शिलारस कोठी आढळतात. ज्यामधून ज्वालामुखीच्या उद्रेकादरम्यान हा शिलारस पृथ्वीपृष्ठावर येतो. प्रावरणाच्या या भागास दुर्बलावरण असेही म्हणतात. भूकंपाची केंद्रे प्रामुख्याने या भागात आढळतात. भूपृष्ठापासून सुमारे ४२ किमी खोलीनंतर प्रावरणास सुरुवात होते.

प्रावरणातील अंतर्गत शक्तीमुळे शक्तीमुळे होणाऱ्या हालचालींतून भूपृष्ठावर पर्वत निर्मिती, द्रोणी निर्मिती, ज्वालामुखी, भूकंप यांसारख्या प्रक्रिया घडतात.

(इ) पृथ्वीचे चुंबकावरण हा परिवलनाचा परिणाम आहे स्पष्ट करा.

उत्तर - 

बाह्यगाभा व अंतर्गाभा यांच्या तापमानातील फरकामुळे ऊर्ध्वमुखी प्रवाह तयार होतात. पृथ्वीच्या परिवलनामुळे या प्रवाहांना भोवऱ्यांप्रमाणे गती प्राप्त होते. या सर्पिल भोवऱ्यांमध्ये विदयुत प्रवाह निर्माण होतात व त्यामुळे चुंबकीय क्षेत्र तयार होते. यालाच भू-जनित्र असेही संबोधले जाते. पृथ्वीचे हे चुंबकीय क्षेत्र पृथ्वी ग्रहाच्या बाहेरही बऱ्याच अंतरापर्यंत कार्यरत असते. या भू-चुंबकीय क्षेत्रामुळे एक प्रकारचे आवरण निर्माण होते. पृथ्वीच्या वातावरणाचे सूर्याकडून येणाऱ्या सौरवातांपासून संरक्षण होते. पृथ्वीवर निर्माण झालेल्या या चुंबकीय क्षेत्राला चुंबकावरण असे म्हणतात.

प्रश्न ४. सुबक आकृत्या काढून नावे दया.

(अ) पृथ्वीच्या अंतरंगाची सुबक आकृती काढून नावे लिहा.

उत्तर - 

रश्न ५. भौगोलिक कारणे लिहा.

(अ) पृथ्वीच्या अंतरंगात फरक आढळतो.

उत्तर -

1) पृथ्वीच्या अंतरंगातील भूकवच, प्रावरण आणि गाभा या प्रमुख तीन थरांत आढळणाऱ्या मूलद्रव्यांत, खनिजांत, तापमानात व दाबात भिन्नता आहे.

२) पृथ्वीच्या अंतरंगात 

(अ) खंडीय कवच व महासागरीय कवच 

(ब) भूकवच व प्रावरण 

(क) उच्च प्रावरण व निम्न प्रावरण प्रावरण व गाभा 

(ई) बाह्यगाभा व अंतर्गाभा 

यांना एकमेकांपासून विलग करणारे संक्रमण थर आहेत. अशा प्रकारे, पृथ्वीच्या अंतरंगात विलगता आढळते.

(आ) मुलद्रव्यांची घनता आणि अंतरंगातील त्यांचे स्थान यांचा सहसंबंध आहे.

उत्तर - 

१) पृथ्वीच्या भूकवचात कमी घनता असलेली सिलिका, ॲल्युमिनिअम व मॅग्नेशिअम ही मूलद्रव्ये आढळतात.

२) पृथ्वीच्या गाभ्यात जास्त घनता असलेली लोह व निकेल ही मूलद्रव्ये आढळतात. 

३) म्हणजे मूलद्रव्यांची घनता जसजशी वाढत जाते, तसे त्यांचे पृथ्वीच्या अंतरंगातील स्थान अधिक खोल होत जाते. अशा प्रकारे, मूलद्रव्यांची घनता आणि अंतरंगातील त्यांचे स्थान याचा सहसंबंध आहे.

(इ) प्रावरण हे भूकंप व ज्वालामुखीचे केंद्र आहे.

उत्तर -

प्रावरणाचे उच्च प्रावरण व निम्न प्रावरण असे दोन उपविभाग केले जातात. उच्च प्रावरण हे जास्त प्रवाही असते. याच भागात शिलारस कोठी आढळतात. ज्यामधून ज्वालामुखीच्या उद्रेकादरम्यान हा शिलारस पृथ्वीपृष्ठावर येतो. प्रावरणाच्या या भागास दुर्बलावरण असेही म्हणतात. भूकंपाची केंद्रे प्रामुख्याने या भागात आढळतात. प्रावरणातील अंतर्गत शक्तीमुळे होणाऱ्या हालचालींतून भूपृष्ठावर ज्वालामुखी, भूकंप यांसारख्या प्रक्रिया घडतात. 

(ई) भूपृष्ठापेक्षा सागरपृष्ठाखाली अंतरंगाच्या थराची जाडी कमी आढळते.

उत्तर -

१) भूखंडीय कवचाची घनता २.६५ ते २.९० ग्रॅम/ घसेमी इतकी आहे. खंडीय कवचाची सरासरी जाडी सुमारे ३० किमी आहे. 

२) महासागरीय कवचाची घनता २.९ ग्रॅम/घसेमी ते ३.३ ग्रॅम/घसेमी इतकी आहे. या थराची सरासरी जाडी ७ ते १० किमी आहे.

३) भुखंडीय कवचाची घनता कमी असल्यामुळे खंडीय कवच प्रावरणावर सहजपणे तरंगत राहते. त्यामुळे ते प्रावरणात विलीन होत नाही व त्याची जाडी अधिक होते. याउलट, महासागरीय कवचाची घनता जास्त असल्यामुळे काही थर सातत्याने प्रावरणात विलीन होत राहतो व त्याची जाडी तुलनेने कमी होते. त्यामुळे, भूपृष्ठापेक्षा सागरपृष्ठाखाली अंतरंगाच्या थराची जाडी कमी आढळते.

(उ) चुंबकावरणामुळे पृथ्वीचे संरक्षण होते.

उत्तर - 

पृथ्वीचे हे चुंबकीय क्षेत्र पृथ्वी ग्रहाच्या बाहेरही बऱ्याच अंतरापर्यंत कार्यरत असते. या भू-चुंबकीय क्षेत्रामुळे एक प्रकारचे आवरण निर्माण होते. पृथ्वीच्या वातावरणाचे सूर्याकडून येणाऱ्या सौरवातांपासून संरक्षण होते. पृथ्वीवर निर्माण झालेल्या या चुंबकीय क्षेत्राला चुंबकावरण असे म्हणतात. हे पृथ्वीचे पाचवे व महत्त्वाचे आवरण आहे.